Treinongeval: verbeteren aanbesteding en onderaanneming voor arbeidstijden

De Tweede Kamer heeft nu pas, 13 februari 2025, gedebatteerd over het treinongeluk 3 op 4 april 2023 bij Voorschoten, waarbij een machinist van de bouwkraan om het leven is gekomen en het rapport dat daarover is verschenen van de OVV in mei 2024.

Kamerleden van de SP hebben daarbij aangegeven dat bij onderaanneming ook de Arbeidstijden gerespecteerd moeten worden voor nachtwerkers.

Door een aaneenschakeling van onderaannemers wordt het toezicht op de Arbeidstijden belemmerd, dat alle gevolgen heeft voor de veiligheid van het werk.

Het kamerdebat is voor de verandering erg leesbaar en ook een erkenning van waar de vorige kabinetten zichzelf grote fouten hebben veroorloofd.

SP:

We rekenen erop dat de staatssecretaris dit verder gaat oppakken. Uit het onderzoek komt het beeld naar voren van onduidelijke regels en een trein aan onderaannemers en zzp’ers, waardoor regels niet bekend zijn of niet worden nageleefd. Daar is ook onvoldoende toezicht op. […]

De SP wil de staatssecretaris voorstellen dat er een plicht komt om bijna-ongevallen te registreren, en dat dit ook bij aanbestedingen of opdrachtverleningen van ProRail als voorwaarde wordt gesteld in alle contracten. Wij vragen de staatssecretaris om te onderzoeken of er ook boeteclausules kunnen worden opgenomen in contracten, dus dat er een boete volgt als bijna-ongelukken niet worden gemeld. Wij leren nu van een verschrikkelijk ongeval, maar ook van bijna-ongevallen kunnen we veel leren, zodat we kunnen bijsturen.

PVV

Wij hebben natuurlijk ook de overtredingen gezien van de Arbeidstijdenwet. We hebben gezien dat zzp’ers, maar ook gewone werknemers, nachtdiensten draaiden van 26 reeksen achter elkaar. Ik denk dat de heer Van Kent en ik het erover eens zijn dat dit niet bevorderlijk is voor de veiligheid. Maar op het moment dat we zzp’ers gaan verbieden, heeft dat wel consequenties voor de grote opgave die we hebben als het gaat om onderhoud van het spoor. We hebben al een groot tekort aan personeel. Zit daar niet nog een stap tussen, bijvoorbeeld door te bekijken of we die zzp’ers toch onder gezag kunnen laten werken, zodat ze voldoen aan de regels voor zelfstandigheid? Dan hoeven we de zzp’ers niet direct te verbieden, maar kunnen we er wel voor zorgen dat ze gaan vallen onder de Arbeidstijdenwet. Volgens mij zit er dus nog een stap tussen. Is de heer Van Kent bereid om daarover mee te denken?\

De heer Van Kent (SP):
Zeker. Ik heb de staatssecretaris ook gevraagd wat de gevolgen zouden zijn van zo’n verbod. We moeten inderdaad wel bekijken hoe dat uitpakt en wat de consequenties daarvan zijn. Tegelijkertijd hebben we, zoals we ook op de bouwplaatsen zien, totaal geen idee wie op welke plek aan het werk is, onder welke voorwaarden iemand aan het werk is en of iemand ook bekend is met wetten en regels, laat staan dat iemand die naleeft. Dat is bij het spoor natuurlijk ook een gigantisch groot risico. Het risico wordt groter als je daar zzp’ers op inzet.
[…]

De heer Olger van Dijk (NSC):

Voorzitter. Een ander aspect dat naar voren is gekomen — collega’s wezen er al op — zijn de risico’s van nacht- en overwerk. Het kan toch niet zo zijn dat zzp’ers aan de lopende band te veel uren maken en dat er daardoor extra risico’s in de uitvoering ontstaan. Door de collega’s is al een aantal opties genoemd. Ik hoor graag van de staatssecretaris hoe ingewikkeld het is met de Arbeidstijdenwet en zzp’ers. Ik zie daar nog wel wat beren op de weg. Maar ook ik sluit me aan bij de vraag of de staatssecretaris via ProRail toch meer kan doen richting onderaannemers. Kan hij via hen de zzp’ers die zij vragen om werk te verrichten zich daaraan laten houden, dus met een soort van zelfbinding? Er moet in ieder geval meer gebeuren met het punt van het vele overwerk dat wordt gedaan en de risico’s die daardoor ontstaan.

Voorzitter. Een andere belangrijke observatie van de OVV gaat over regie. Binnen de Nederlandse spoorwereld is er veel aandacht voor veiligheid, maar de staatssecretaris stuurt zelf niet op die veiligheid. ProRail neemt niet zelf regie, maar geeft die verantwoordelijkheid door aan railAlert en onderhoudsaannemers. Hierover zijn interessante aanbevelingen opgenomen. Het kabinet en vooral ProRail geven aan, elk in een eigen reactie, die ter harte te nemen.

 

Hoewel het rapport van de OVV de aanbesteding niet op zich als oorzaak benoemt, is het Aanbestedingsnieuws wel duidelijk aan het woord opdrachtgeverschap en stakeholderswaarden zoals veilig werken en veilig rijden langs werkzaamheden, dat dit ook hier weer voor een belangrijk deel ligt aan het aanbestedings-opdrachtgeverschap. De belangrijkste aanbeveling van het OVV luidt, dat moet worden toegezien op de onderaannemers.

Leuke aanbeveling. Maar dat mag dus niet in de praktijk want de onderaannemer kan niet aanschuiven bij de onderhandelingen die er niet zijn omdat dat niet mag, om zijn eigen prijs te bedingen als de overheid daar niet al van tevoren rekening mee houdt. De enige mogelijkheid die door de Aanbestedingswet/ Richtlijn is gelaten, is praktisch onmogelijk in de uitvoering.

Zelfs al zou een overheid met een aanbesteding rekening willen houden met onderaannemers, dat zou dan betekenen dat dat met alle mogelijke inschrijvers moet, met alle hypothetische onderaannemers op het enige moment waarop dat kan bij de aanbesteding. Je zit dan algauw met tig man aan tafel, voor het salaris van Pietje Puk. Daar kan je het doorgaan van bijvoorbeeld het leerlingenvervoer niet op laten wachten.

Over toezicht op Subcontractors (het gaat hier niet per se om aanneming van werk) heeft de Aanbestedingsrichtlijn immers helemaal niets geregeld. Idealiter had het in de Aanbestedingsrichtlijn gestaan, een soort passage van de opdrachtwaarde van het contract mag wel worden uitgebreid als dit direct ten goede komt aan loonkosten. Maar ideaal is dat toch al niet, want de hele aanbestedingssituatie is al niet normaal.

De OVV stelt voor dat erop wordt toegezien.

(Aan RWS)
Zorg ervoor dat in het opdrachtgeverschap aan ProRail als infrastructuurbeheerder
naast beschikbaarheid en veilige berijdbaarheid ook andere waarden, zoals veilig
werken en veilig rijden langs werkzaamheden, worden belegd. Neem daarnaast de
barrières voor ProRail weg om enerzijds innovaties ten aanzien van veilig werken aan
het spoor in de sector te ontwikkelen en door te voeren en anderzijds een
voorziening te creëren voor het registreren, analyseren en delen van informatie over
(bijna-)ongevallen (zie aanbeveling 2).

[…]

5. Dring de negatieve gevolgen van nachtarbeid en overmatig werken voor veiligheid
en gezondheid terug zonder dat dit leidt tot een toename van veiligheidsrisico’s. Zie
erop toe dat railAlert en de onderhoudsaannemers maatregelen nemen om de
risico’s van nachtwerken te verminderen. Zorg er daarbij voor dat bij werkzaamheden
aan het spoor de arbeidstijden van zzp’ers minimaal voldoen aan de
Arbeidstijdenwet.

Ja. Dat kun je willen. Maar dat kan dus niet. Door de Aanbestedingswet kan het niet bij de contractonderhandeling. En later ligt het al vast in het contract,  dan kun je wel gaan toezien maar betekent toezicht niet betere arbeidsomstandigheden, omdat de ondernemer dat niet teruglegt, maar minder protesterende onderaannemers uit een nog verder buitenland nu zelfs Polen klaagt, misschien Irkoetsk:

Aanbestedingsnieuws is het roerend eens met de enorme chaos als het gaat om Arbeidstijden voor nachtwerkers bij inhuur en dat daar gebrek aan toezicht op is, mede als gevolg van onderaanneming. Dit speelt ook echt niet alleen in de publieke sector, het probleem is dat er geen enkele toezicht is op de arbeidstijden van gedetacheerd personeel en de Arbeidsinspectie helemaal niets lijkt te doen.

Ondernemers of dat nu ZZP is of inlener, ze doen het zichzelf aan en staat het vrij om meer personeel in te huren of uit de business te vertrekken. Maar het staat ondernemers allang niet meer werkelijk vrij om te vertrekken en dat heeft alles te maken met de inhuur bij een aanbesteding. Zijn ondernemers vrij, de helft van de markt en voor sommige branches wel 100%, werkt met aanbestedingen, waarbij de loononderhandeling feitelijk onmogelijk is geworden.

Niemand wordt letterlijk gedwongen op een aanbesteding in te schrijven maar het kan niet anders als je schoolvervoerder bent of thuiszorgleverancier of spoorwerker.  Ondernemers zijn wel vrij om alle aanbestedingen te weigeren, maar je verdient er je brood mee en de opdrachtgever moet wel. Als je aanbestedingen werkelijk weigert om de onuitvoerbaarheid ervan, moet je net als Aanbestedingsnieuws op rauwe zeehondjesdiëet. Moeten soms alle ondernemers op zaterdag in de horeca bijklussen om de baan van honderden mensen te behouden?

Ondernemers worden zo in een rat race gedwongen om in te schrijven op een aanbesteding vooraf, als er geen zicht is op de werkelijke omvang van werk. Dat is inherent ondernemersrisico maar het is nu eenmaal zo dat meerwerk niet altijd eerlijk beloond wordt. De overheid kijkt immers zelf niet meer naar de eigen regels, zodra het werk op het eigen kantoor moet worden uitgevoerd, met als kennelijk summum de arbeidstijden overtredende schoonmakers bij de Arbeidsinspectie.

Ondernemers zijn vrij. Dat kan niet anders. Doel van ondernemen is dat je dat ondernemersrisico op je neemt, om business te creëeren werk je dan gerust 60-80 uur in de week. Dat wil je dan, omdat je er goed geld aan verdient, of in de toekomst denkt te gaan verdienen. Als je de vrije ondernemer afknijpt zorgt hij zeker niet voor zijn mensen. En als je de ondernemer extra uitbetaalt, weet je ook nog niet of dat bij zijn mensen terecht komt. De constructie die meer problematisch is dan de vrije ondernemer, is dat een uitzendbureau in staat is, mensen van elders aan te nemen die onvoldoende hun rechten kennen, of opzettelijk niet handhaven, wat de hele arbeidsmarkt meetrekt in het ondermijnen van de eigen rechtspositie.

Werkelijk zelfstandige ZZP’ers zouden in een vrije markt met door de PVV terecht gesignaleerd werkelijk tekort aan arbeidskrachten immers een veel beter loon kunnen bedingen dan dat nu het geval is. Het probleem zit dus eerder in de open grenzen voor Honza en Alleman, dan bij de bestaande aanbestedingsregelgeving al is het contractuele toezicht op de onderaanneming inderdaad intrinsiek nihil. De markt is niet werkelijk vrij, en dat komt door aanbestedingen. Maar nog veel meer door Schengen. Want wie gaat er nu vrijwillig tussen 4 spoorlijnen als bouwkraanmachinist werken de hele zondagnacht? In de horeca kun je ook ‘s nachts werken.

Een plicht om bijna-ongevallen te registreren is een goede zaak, maar gaat ongevallen niet werkelijk tegen. Het kost alleen meer tijd voor degene die het niet heeft, of dat nu de ZZP’er is of de inlener. De Arbeidsinspectie ook bij inleners meer handen en voeten geven, kan beslist geen kwaad. Het kan niet zo zijn, maar is al jaren praxis,  dat het werkgevers in bijvoorbeeld de horeca vrij staat om partime nacht werknemers te ontslaan bij protest doordat de inlener structureel flexpersoneel van buiten de EU stationeert voor 7 dagen in de week, dat is regelrechte ondermijning van de Arbeidstijdenwet. ZZP’ers te verbieden risicovol nachtwerk uit te voeren, zoals de SP voorstelt, zal echter al gauw op het problematisch fenomeen op zich van de sexwerker stuiten.

Er is geen ontkomen meer aan. Als echt moet worden opgetreden om veilig en eerlijk nachtwerk te handhaven, kan dat niet anders dan door Schengen te herzien, de oneindige toevoer van buitenlandse arbeidskrachten te beperken en te handhaven naast te normeren. Dat kan dan ook een loonkostenspiraal in de hand werken. Gelukkig is ophouden met aanbesteden is natuurlijk ook een heel goed idee.